น จาหุ น จ ภวิสฺสติ, น เจตรหิ วิชฺชตีติ โย ปน โส อนวชฺชธมฺโม อริยมคฺโค มยฺหํ โพธิมณฺเฑ อุปฺปนฺโน, เยน สพฺโพ กิเลสคโณ อนวเสสํ ปหีโน, โส ยถา มยฺหํ มคฺคกฺขณโต ปุพฺเพ น จาหุ น จ อโหสิ, เอวํ อตฺตนา ปหาตพฺพกิเลสาภาวโต เต กิเลสา วิย อยมฺปิ น จ ภวิสฺสติ อนาคเต น อุปฺปชฺชิสฺสติ, เอตรหิ ปจฺจุปฺปนฺนกาเลปิ น วิชฺชติ น อุปลพฺภติ อตฺตนา กตฺตพฺพกิจฺจาภาวโตฯ น หิ อริยมคฺโค อเนกวารํ ปวตฺตติฯ เตเนวาห – ‘‘น ปารํ ทิคุณํ ยนฺตี’’ติฯ

อิติ ภควา อริยมคฺเคน อตฺตโน สนฺตาเน อนวเสสํ ปหีเน อกุสเล ธมฺเม ภาวนาปาริปูริํ คเต อปริมาเณ อนวชฺชธมฺเม จ ปจฺจเวกฺขมาโน อตฺตุปนายิกปีติเวควิสฺสฏฺฐํ อุทานํ อุทาเนสิฯ ปุริมาย กถาย ปุริมเวสารชฺชทฺวยเมว กถิตํ, ปจฺฉิมทฺวยํ สมฺมาสมฺโพธิยา ปกาสิตตฺตา ปกาสิตเมว โหตีติฯ

ตติยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ปฐมนานาติตฺถิยสุตฺตวณฺณนา

[54] จตุตฺเถ นานาติตฺถิยสมณพฺราหฺมณปริพฺพาชกาติ เอตฺถ ตรนฺติ เอเตน สํสาโรฆนฺติ ติตฺถํ, นิพฺพานมคฺโคฯ อิธ ปน วิปรีตวิปลฺลาสวเสน ทิฏฺฐิคติเกหิ ตถา คหิตทิฏฺฐิทสฺสนํ ‘‘ติตฺถ’’นฺติ อธิปฺเปตํฯ ตสฺมิํ สสฺสตาทินานากาเร ติตฺเถ นิยุตฺตาติ นานาติตฺถิยา, นคฺคนิคณฺฐาทิสมณา เจว กฐกลาปาทิพฺราหฺมณา จ โปกฺขรสาตาทิปริพฺพาชกา จ สมณพฺราหฺมณปริพฺพาชกาฯ นานาติตฺถิยา จ เต สมณพฺราหฺมณปริพฺพาชกา จาติ นานาติตฺถิยสมณพฺราหฺมณปริพฺพาชกาฯ

‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา’’ติอาทินา ปสฺสนฺติ เอตาย, สยํ วา ปสฺสติ, ตถา ทสฺสนมตฺตเมว วาติ ทิฏฺฐิ, มิจฺฉาภินิเวสสฺเสตํ อธิวจนํฯ สสฺสตาทิวเสน นานา อเนกวิธา ทิฏฺฐิโย เอเตสนฺติ นานาทิฏฺฐิกาฯ

สสฺสตาทิวเสเนว ขมนํ ขนฺติ, โรจนํ รุจิ, อตฺถโต ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา’’ติอาทินา (อุทา. 55) ปวตฺโต จิตฺตวิปลฺลาโส สญฺญาวิปลฺลาโส จฯ ตถา นานา ขนฺติโย เอเตสนฺติ นานาขนฺติกา, นานา รุจิโย เอเตสนฺติ นานารุจิกาฯ ทิฏฺฐิคติกา หิ ปุพฺพภาเค ตถา ตถา จิตฺตํ โรเจตฺวา ขมาเปตฺวา จ ปจฺฉา ‘‘อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ อภินิวิสนฺติฯ อถ วา ‘‘อนิจฺจํ นิจฺจ’’นฺติอาทินา ตถา ตถา ทสฺสนวเสน ทิฏฺฐิ, ขมนวเสน ขนฺติ, รุจฺจนวเสน รุจีติ เอวํ ตีหิปิ ปเทหิ ทิฏฺฐิ เอว วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ นานาทิฏฺฐินิสฺสยนิสฺสิตาติ สสฺสตาทิปริกปฺปวเสน นานาวิธํ ทิฏฺฐิยา นิสฺสยํ วตฺถุํ การณํ, ทิฏฺฐิสงฺขาตเมว วา นิสฺสยํ นิสฺสิตา อลฺลีนา อุปคตา, ตํ อนิสฺสชฺชิตฺวา ฐิตาติ อตฺโถฯ ทิฏฺฐิโยปิ หิ ทิฏฺฐิคติกานํ อภินิเวสาการานํ นิสฺสยา โหนฺติฯ

สนฺตีติ อตฺถิ สํวิชฺชนฺติ อุปลพฺภนฺติฯ เอเกติ เอกจฺเจฯ สมณพฺราหฺมณาติ ปพฺพชฺชูปคเมน สมณา, ชาติยา พฺราหฺมณา, โลเกน วา สมณาติ จ พฺราหฺมณาติ จ เอวํ คหิตาฯ เอวํวาทิโนติ เอวํ อิทานิ วตฺตพฺพากาเรน วทนฺตีติ เอวํวาทิโนฯ เอวํ อิทานิ วตฺตพฺพากาเรน ปวตฺตา ทิฏฺฐิ เอเตสนฺติ เอวํทิฏฺฐิโนฯ ตตฺถ ทุติเยน ทิฏฺฐิคติกานํ มิจฺฉาภินิเวโส ทสฺสิโต, ปฐเมน เตสํ ยถาภินิเวสํ ปเรสํ ตตฺถ ปติฏฺฐาปนวเสน โวหาโรฯ

สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญนฺติ เอตฺถ โลโกติ อตฺตาฯ โส หิ ทิฏฺฐิคติเกหิ โลกิยนฺติ เอตฺถ ปุญฺญํ ปาปํ ตพฺพิปากา, สยํ วา การกาทิภาเวน อภิยุตฺเตหิ โลกิยตีติ โลโกติ อธิปฺเปโตฯ สฺวายํ สสฺสโต อมโร นิจฺโจ ธุโวติ ยทิทํ อมฺหากํ ทสฺสนํ อิทเมว สจฺจํ อวิปรีตํ, อญฺญํ ปน อสสฺสโตติอาทิ ปเรสํ ทสฺสนํ โมฆํ มิจฺฉาติ อตฺโถฯ เอเตน จตฺตาโรปิ สสฺสตวาทา ทสฺสิตา โหนฺติฯ อสสฺสโตติ น สสฺสโต, อนิจฺโจ อธุโว จวนธมฺโมติ อตฺโถฯ ‘‘อสสฺสโต’’ติ สสฺสตภาวปฺปฏิกฺเขเปเนว อุจฺเฉโท ทีปิโตติ สตฺตปิ อุจฺเฉทวาทา ทีปิตา โหนฺติฯ

อนฺตวาติ สปริยนฺโต ปริวฏุโม ปริจฺฉินฺนปฺปมาโณ, น สพฺพคโตติ อตฺโถฯ

เอเตน สรีรปริมาโณ องฺคุฏฺฐปริมาโณ อวยวปริมาโณ ปรมาณุปริมาโณ อตฺตาติ เอวมาทิวาทา ทสฺสิตา โหนฺติฯ อนนฺตวาติ อปริยนฺโต, สพฺพคโตติ อตฺโถฯ เอเตน กปิลกณาทาทิวาทา ทีปิตา โหนฺติฯ

ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ ยํ สรีรํ, ตเทว ชีวสงฺขาตํ วตฺถุ, ยญฺจ ชีวสงฺขาตํ วตฺถุ, ตเทว สรีรนฺติ ชีวญฺจ สรีรญฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติฯ เอเตน อาชีวกานํ วิย ‘‘รูปี อตฺตา’’ติ อยํ วาโท ทสฺสิโต โหติฯ อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีรนฺติ อิมินา ปน ‘‘อรูปี อตฺตา’’ติ อยํ วาโท ทสฺสิโตฯ

โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ เอตฺถ ตถาคโตติ สตฺโตฯ ตญฺหิ ทิฏฺฐิคติโก การกเวทกาทิสงฺขาตํ, นิจฺจธุวาทิสงฺขาตํ วา ตถาภาวํ คโตติ ตถาคโตติ โวหรติ, โส มรณโต อิธกายสฺส เภทโต ปรํ อุทฺธํ โหติ, อตฺถิ สํวิชฺชตีติ อตฺโถฯ เอเตน สสฺสตคฺคาหมุเขน โสฬส สญฺญีวาทา อฏฺฐ อสญฺญีวาทา อฏฺฐ จ เนวสญฺญีนาสญฺญีวาทา ทสฺสิตา โหนฺติฯ น โหตีติ นตฺถิ น อุปลพฺภติฯ เอเตน อุจฺเฉทวาโท ทสฺสิโตฯ โหติ จ น จ โหตีติ อตฺถิ จ นตฺถิ จาติฯ เอเตน เอกจฺจสสฺสตวาทา สตฺต สญฺญีวาทา จ ทสฺสิตาฯ เนว โหติ น น โหตีติ อิมินา ปน อมราวิกฺเขปวาโท ทสฺสิโตติ เวทิตพฺพํฯ

อิเม กิร ทิฏฺฐิคติกา นานาเทสโต อาคนฺตฺวา สาวตฺถิยํ ปฏิวสนฺตา เอกทา สมยปฺปวาทเก สนฺนิปติตฺวา อตฺตโน อตฺตโน วาทํ ปคฺคยฺห อญฺญวาเท ขุํเสนฺตา วิวาทาปนฺนา อเหสุํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เต ภณฺฑนชาตา’’ติอาทิฯ

ตตฺถ ภณฺฑนํ นาม กลหสฺส ปุพฺพภาโคฯ ภณฺฑนชาตาติ ชาตภณฺฑนาฯ กลโหติ กลโห เอว, กลสฺส วา หนนโต กลโห ทฏฺฐพฺโพฯ อญฺญมญฺญสฺส วิรุทฺธวาทํ อาปนฺนาติ วิวาทาปนฺนาฯ มมฺมฆฏฺฏนโต มุขเมว สตฺตีติ มุขสตฺติ, ผรุสวาจาฯ ผลูปจาเรน วิย หิ การณํ การณูปจาเรน ผลมฺปิ โวหริยติ ยถา ตํ ‘‘สุโข พุทฺธุปฺปาโท, ปาปกมฺมํ ปจฺจนุโภตี’’ติ จฯ ตาหิ มุขสตฺตีหิ วิตุทนฺตา วิชฺฌนฺตา วิหรนฺติฯ เอทิโส ธมฺโมติ ธมฺโม อวิปรีตสภาโว เอทิโส เอวรูโป, ยถา มยา วุตฺตํ ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติฯ

เนทิโส ธมฺโมติ น เอทิโส ธมฺโม , ยถา ตยา วุตฺตํ ‘‘อสสฺสโต โลโก’’ติ, เอวํ เสสปเทหิปิ โยเชตพฺพํฯ โส จ ติตฺถิยานํ วิวาโท สกลนคเร ปากโฏ ชาโตฯ อถ ภิกฺขู สาวตฺถิํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺฐา ตํ สุตฺวา ‘‘อตฺถิ โน อิทํ กถาปาภตํ, ยํ นูน มยํ อิมํ ปวตฺติํ ภควโต อาโรเจยฺยาม, อปฺเปว นาม ตํ นิสฺสาย สตฺถุ สณฺหสุขุมํ ธมฺมเทสนํ ลเภยฺยามา’’ติ เต ปจฺฉาภตฺตํ ธมฺมเทสนากาเล ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อถ โข สมฺพหุลา ภิกฺขู’’ติอาทิฯ

ตํ สุตฺวา ภควา อญฺญติตฺถิยานํ ธมฺมสฺส อยถาภูตปชานนํ ปกาเสนฺโต ‘‘อญฺญติตฺถิยา, ภิกฺขเว’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อนฺธาติ ปญฺญาจกฺขุวิรเหน อนฺธาฯ เตนาห ‘‘อจกฺขุกา’’ติฯ ปญฺญา หิ อิธ ‘‘จกฺขู’’ติ อธิปฺเปตาฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘อตฺถํ น ชานนฺตี’’ติอาทิฯ ตตฺถ อตฺถํ น ชานนฺตีติ อิธโลกตฺถํ ปรโลกตฺถํ น ชานนฺติ, อิธโลกปรโลเกสุ วุทฺธิํ อพฺภุทยํ นาวพุชฺฌนฺติ, ปรมตฺเถ ปน นิพฺพาเน กถาวกาฯ เย หิ นาม ปวตฺติมตฺเตปิ สมฺมูฬฺหา, เต กถํ นิวตฺติํ ชานิสฺสนฺตีติฯ อนตฺถํ น ชานนฺตีติ ยทคฺเคน เต อตฺถํ น ชานนฺติ, ตทคฺเคน อนตฺถมฺปิ น ชานนฺติฯ ยสฺมา ธมฺมํ น ชานนฺติ, ตสฺมา อธมฺมมฺปิ น ชานนฺติฯ เต หิ วิปริเยสคฺคาหิตาย ธมฺมํ กุสลมฺปิ อกุสลํ กโรนฺติ, อธมฺมมฺปิ อกุสลํ กุสลํ กโรนฺติฯ น เกวลญฺจ ธมฺมาธมฺเมสุ เอว, อถ โข ตสฺส วิปาเกสุปิ สมฺมูฬฺหาฯ ตถา หิ เต กมฺมมฺปิ วิปากํ กตฺวา โวหรนฺติ, วิปากมฺปิ กมฺมํ กตฺวาฯ ตถา ธมฺมํ สภาวธมฺมมฺปิ น ชานนฺติ, อธมฺมํ อสภาวธมฺมมฺปิ น ชานนฺติฯ เอวํภูตา จ สภาวธมฺมํ อสภาวธมฺมญฺจ, อสภาวธมฺมํ สภาวธมฺมญฺจ กตฺวา ปเวเทนฺติฯ

อิติ ภควา ติตฺถิยานํ โมหทิฏฺฐิปฏิลาภภาเวน ปญฺญาจกฺขุเวกลฺลโต อนฺธภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตมตฺถํ ชจฺจนฺธูปมาย ปกาเสตุํ ‘‘ภูตปุพฺพํ, ภิกฺขเว’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ภูตปุพฺพนฺติ ปุพฺเพ ภูตํ, อตีตกาเล นิพฺพตฺตํฯ อญฺญตโร ราชา อโหสีติ ปุราตโน นามโคตฺเตหิ โลเก อปากโฏ เอโก ราชา อโหสิฯ โส ราชา อญฺญตรํ ปุริสํ อามนฺเตสีติ ตสฺส กิร รญฺโญ โสภคฺคปฺปตฺตํ สพฺพงฺคสมฺปนฺนํ อตฺตโน โอปวยฺหํ หตฺถิํ อุปฏฺฐานํ อาคตํ ทิสฺวา เอตทโหสิ – ‘‘ภทฺทกํ วต, โภ, หตฺถิยานํ ทสฺสนีย’’นฺติฯ เตน จ สมเยน เอโก ชจฺจนฺโธ ราชงฺคเณน คจฺฉติฯ

ตํ ทิสฺวา ราชา จินฺเตสิ – ‘‘มหาชานิยา โข อิเม อนฺธา เย เอวรูปํ ทสฺสนียํ น ลภนฺติ ทฏฺฐุํฯ ยํนูนาหํ อิมิสฺสา สาวตฺถิยา ยตฺตกา ชจฺจนฺธา สพฺเพ เต สนฺนิปาตาเปตฺวา เอกเทสํ เอกเทสํ หตฺเถน ผุสาเปตฺวา เตสํ วจนํ สุเณยฺย’’นฺติฯ เกฬิสีโล ราชา เอเกน ปุริเสน สาวตฺถิยา สพฺเพ ชจฺจนฺเธ สนฺนิปาตาเปตฺวา ตสฺส ปุริสสฺส สญฺญํ อทาสิ ‘‘ยถา เอเกโก ชจฺจนฺโธ สีสาทิกํ เอเกกํเยว หตฺถิสฺส องฺคํ ผุสิตฺวา ‘หตฺถี มยา ทิฏฺโฐ’ติ สญฺญํ อุปฺปาเทสิ, ตถา กโรหี’’ติฯ โส ปุริโส ตถา อกาสิฯ อถ ราชา เต ชจฺจนฺเธ ปจฺเจกํ ปุจฺฉิ ‘‘กีทิโส, ภเณ, หตฺถี’’ติฯ เต อตฺตนา ทิฏฺฐทิฏฺฐาวยวเมว หตฺถิํ กตฺวา วทนฺตา ‘‘เอทิโส หตฺถี, เนทิโส หตฺถี’’ติ อญฺญมญฺญํ กลหํ กโรนฺตา หตฺถาทีหิ อุปกฺกมิตฺวา ราชงฺคเณ มหนฺตํ โกลาหลํ อกํสุฯ ราชา สปริชโน เตสํ ตํ วิปฺปการํ ทิสฺวา ผาสุเกหิ ภิชฺชมาเนหิ หทเยน อุคฺคเตน มหาหสิตํ หสิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, โส ราชา…เป.… อตฺตมโน อโหสี’’ติฯ

ตตฺถ อมฺโภติ อาลปนํฯ ยาวตกาติ ยตฺตกาฯ ชจฺจนฺธาติ ชาติยา อนฺธา, ชาติโต ปฏฺฐาย อจกฺขุกาฯ เอกชฺฌนฺติ เอกโตฯ ภเณติ อพหุมานาลาโปฯ หตฺถิํ ทสฺเสหีติ ยถาวุตฺตํ หตฺถิํ สยาเปตฺวา ทสฺเสหิฯ โส จ สุสิกฺขิตตฺตา อปริปฺผนฺทนฺโต นิปชฺชิฯ ทิฏฺโฐ โน หตฺถีติ หตฺเถน ปรามสนํ ทสฺสนํ กตฺวา อาหํสุฯ เตน ปุริเสน สีสํ ปรามสาเปตฺวา ‘‘เอทิโส หตฺถี’’ติ สญฺญาปิตตฺตา ตาทิสํเยว นํ หตฺถิํ สญฺชานนฺตา ชจฺจนฺธา ‘‘เอทิโส เทว หตฺถี เสยฺยถาปิ กุมฺโภ’’ติ วทิํสุฯ กุมฺโภติ จ ฆโฏติ อตฺโถฯ ขีโลติ นาคทนฺตขีโลฯ โสณฺโฑติ หตฺโถฯ นงฺคลีสาติ นงฺคลสฺส สิรสฺส อีสาฯ กาโยติ สรีรํฯ โกฏฺโฐติ กุสูโลฯ ปาโทติ ชงฺโฆฯ ถูโณติ ถมฺโภฯ นงฺคุฏฺฐนฺติ วาฬสฺส อุริมปฺปเทโสฯ วาลธีติ วาลสฺส อคฺคปฺปเทโสฯ มุฏฺฐีหิ สํสุมฺภิํสูติ มุฏฺฐิโย พนฺธิตฺวา ปหริํสุ, มุฏฺฐิฆาตํ อกํสุฯ อตฺตมโน อโหสีติ เกฬิสีลตฺตา โส ราชา เตน ชจฺจนฺธานํ กลเหน อตฺตมโน ปหาเสน คหิตมโน อโหสิฯ

เอวเมว โขติ อุปมาสํสนฺทนํฯ

ตสฺสตฺโถ – ภิกฺขเว, ยถา เต ชจฺจนฺธา อจกฺขุกา เอกงฺคทสฺสิโน อนวเสสโต หตฺถิํ อปสฺสิตฺวา อตฺตนา ทิฏฺฐาวยวมตฺตํ หตฺถิสญฺญาย อิตเรหิ ทิฏฺฐํ อนนุชานนฺตา อญฺญมญฺญํ วิวาทํ อาปนฺนา กลหํ อกํสุ, เอวเมว อิเม อญฺญติตฺถิยา สกฺกายสฺส เอกเทสํ รูปเวทนาทิํ อตฺตโน ทิฏฺฐิทสฺสเนน ยถาทิฏฺฐํ ‘‘อตฺตา’’ติ มญฺญมานา ตสฺส สสฺสตาทิภาวํ อาโรเปตฺวา ‘‘อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ อภินิวิสิตฺวา อญฺญมญฺญํ วิวทนฺติ, ยถาภูตํ ปน อตฺถานตฺถํ ธมฺมาธมฺมญฺจ น ชานนฺติฯ ตสฺมา อนฺธา อจกฺขุกา ชจฺจนฺธปฏิภาคาติฯ

เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ เอตํ ติตฺถิยานํ ธมฺมสภาวํ ยถาภูตํ อชานนฺตานํ อปสฺสนฺตานํ ชจฺจนฺธานํ วิย หตฺถิมฺหิ ยถาทสฺสนํ มิจฺฉาภินิเวสํ, ตตฺถ จ วิวาทาปตฺติํ สพฺพาการโต วิทิตฺวา ตทตฺถทีปกํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิฯ

ตตฺถ อิเมสุ กิร สชฺชนฺติ, เอเก สมณพฺราหฺมณาติ อิเธกจฺเจ ปพฺพชฺชูปคมเนน สมณา, ชาติมตฺเตน พฺราหฺมณา ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติอาทินยปฺปวตฺเตสุ อิเมสุ เอว อสาเรสุ ทิฏฺฐิคเตสุ ทิฏฺฐาภินนฺทนวเสน, อิเมสุ วา รูปาทีสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ เอวํ อนิจฺเจสุ ทุกฺเขสุ วิปริณามธมฺเมสุ ตณฺหาภินนฺทนทิฏฺฐาภินนฺทนานํ วเสน ‘‘เอตํ มมา’’ติอาทินา สชฺชนฺติ กิรฯ อโห เนสํ สมฺโมโหติ ทสฺเสติฯ กิรสทฺโท เจตฺถ อรุจิสูจนตฺโถฯ เตน ตตฺถ สงฺคการณาภาวเมว ทีเปติฯ น เกวลํ สชฺชนฺติ เอว, อถ โข วิคฺคยฺห นํ วิวทนฺติ ‘‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ, อหํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานามี’’ติอาทินา วิคฺคาหิกกถานุโยควเสน วิคฺคยฺห วิวทนฺติ วิวาทํ อาปชฺชนฺติฯ นนฺติ เจตฺถ นิปาตมตฺตํฯ อถ วา วิคฺคยฺห นนฺติ นํ ทิฏฺฐินิสฺสยํ สกฺกายทิฏฺฐิเมว วา วิปรีตทสฺสนตฺตา สสฺสตาทิวเสน อญฺญมญฺญํ วิรุทฺธํ คเหตฺวา วิวทนฺติ วิเสสโต วทนฺติ, อตฺตโน เอว วาทํ วิสิฏฺฐํ อวิปรีตํ กตฺวา อภินิวิสฺส โวหรนฺติฯ ยถา กิํ? ชนา เอกงฺคทสฺสิโน ยเถว ชจฺจนฺธชนา หตฺถิสฺส เอเกกงฺคทสฺสิโน ‘‘ยํ ยํ อตฺตนา ผุสิตฺวา ญาตํ, ตํ ตเทว หตฺถี’’ติ คเหตฺวา อญฺญมญฺญํ วิคฺคยฺห วิวทิํสุ, เอวํสมฺปทมิทนฺติ อตฺโถฯ อิวสทฺโท เจตฺถ ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐติ เวทิตพฺโพฯ

จตุตฺถสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. ทุติยนานาติตฺถิยสุตฺตวณฺณนา

[55] ปญฺจเม สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จาติ รูปาทีสุ อญฺญตรํ อตฺตาติ จ โลโกติ จ คเหตฺวา ตํ สสฺสตํ นิจฺจนฺติ อญฺเญปิ จ ตถา คาเหนฺตา โวหรนฺติฯ ยถาห –

‘‘รูปํ อตฺตา เจว โลโก จ สสฺสโต จาติ อตฺตานญฺจ โลกญฺจ ปญฺญเปนฺติฯ เวทนํ… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ อตฺตา จ โลโก จ สสฺสโต จาติ อตฺตานญฺจ โลกญฺจ ปญฺญเปนฺตี’’ติฯ

อถ วา อตฺตาติ อหงฺการวตฺถุ, โลโกติ มมงฺการวตฺถุ, ยํ ‘‘อตฺตนิย’’นฺติ วุจฺจติฯ อตฺตาติ วา สยํ, โลโกติ ปโรฯ อตฺตาติ วา ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ เอโก ขนฺโธ, อิตโร โลโก ฯ อตฺตาติ วา สวิญฺญาณโก ขนฺธสนฺตาโน, อวิญฺญาณโก โลโกฯ เอวํ ตํ ตํ อตฺตาติ จ โลโกติ จ ยถาทสฺสนํ ทฺวิธา คเหตฺวา ตทุภยํ ‘‘นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต’’ติ อภินิวิสฺส โวหรนฺติฯ เอเตน จตฺตาโร สสฺสตวาทา ทสฺสิตาฯ อสสฺสโตติ สตฺตปิ อุจฺเฉทวาทา ทสฺสิตาฯ สสฺสโต จ อสสฺสโต จาติ เอกจฺโจ อตฺตา จ โลโก จ สสฺสโต, เอกจฺโจ อสสฺสโตติ เอวํ สสฺสโต จ อสสฺสโต จาติ อตฺโถฯ อถ วา สฺเวว อตฺตา จ โลโก จ อตฺตคติทิฏฺฐิกานํ วิย สสฺสโต จ อสสฺสโต จ, สิยา สสฺสโตติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ สพฺพถาปิ อิมินา เอกจฺจสสฺสตวาโท ทสฺสิโตฯ เนว สสฺสโต นาสสฺสโตติ อิมินา อมราวิกฺเขปวาโท ทสฺสิโตฯ เต หิ สสฺสตวาเท อสสฺสตวาเท จ โทสํ ทิสฺวา ‘‘เนว สสฺสโต นาสสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา’’ติ วิกฺเขปํ กโรนฺตา วิวทนฺติฯ

สยํกโตติ อตฺตนา กโตฯ ยถา หิ เตสํ เตสํ สตฺตานํ อตฺตา จ อตฺตโน ธมฺมานุธมฺมํ กตฺวา สุขทุกฺขานิ ปฏิสํเวเทติ, เอวํ อตฺตาว อตฺตานํ ตสฺส จ อุปโภคภูตํ กิญฺจนํ ปลิโพธสงฺขาตํ โลกญฺจ กโรติ, อภินิมฺมินาตีติ อตฺตลทฺธิ วิย อยมฺปิ เตสํ ลทฺธิฯ